Stikstof, op grote schaal decimeren en uitsterven van dieren en planten, ‘populatiebeheer’ (bijvoeren en afschot grazers) in de Oostvaardersplassen in Flevoland, de Zeeuwse Hedwigepolder onder water zetten voor natuurherstel, wijdverbreide plasticvervuiling. We staan voor ernstige vragen over ons leven met de natuur. Zonder natuur geen mensen. Een gegeven dat maar niet tot ons doordringt, laat staan dat er naar wordt gehandeld. Vragen over onze verhouding tot natuur waren meer dan honderd jaar geleden aanleiding voor oprichting van vereniging Natuurmonumenten. Lange tijd heeft deze vereniging een bijzondere rol gespeeld in de Nederlandse natuurzorg. In de laatste 20 jaar blijkt die rol uitgespeeld, en heeft de vereniging zich vooral ontpopt als recreatie-onderneming die bovendien het noodzakelijke debat over natuurzorg in de weg staat. Een blok aan het been in plaats van antwoord op een probleem. Wat is er mis bij Natuurmonumenten?

Heeft u zich al eens afgevraagd waarom vereniging Natuurmonumenten geen enkele rol speelt in de stikstofpolitiek? Of anders de vraag gesteld wat het standpunt van de vereniging was over het PAS (Programma Aanpak Stikstof)? De vereniging heeft ca.100.000 hectare natuurterrein in eigendom en is daarmee een van de belangrijkste probleemeigenaren van de stikstofschade. Dan zou je verwachten dat ze in de voorste linie staan om de stikstofschade aangepakt te krijgen. Met een jaarlijkse omzet van ruim 100 miljoen Euro en ca. 700.000 leden zou je een zelfverzekerd en goed geïnformeerd verenigingsbestuur verwachten. Precies het tegenover gestelde was het geval. De vereniging had het PAS geaccepteerd. En ook nadat de rechter het PAS had afgekeurd kwam de vereniging niet in beweging. Het politiek repertoire van het bestuur bestaat uit vele varianten op ‘voorzichtig positief’ en ‘constructief kritisch’. Het doet bijna denken dat het verenigingsbestuur dit standpunt ook zal innemen indien alle NM-terreinen zouden worden geasfalteerd. Toegegeven: een paar boswachters mogen af en toe in de media laten zien dat stikstof natuurschade geeft. En ook het verenigingsbestuur schrijft af en toe een – door niemand op te merken – brief aan het Kabinet met de verklaring dat de stikstofschade toch heus moet worden aangepakt. Het blijft steken in mooie praatjes en meewaaien met de wisselende windrichtingen. Zie ook de relevante webpagina van de vereniging.

– Oostvaardersplassen

In het recente verleden hebben meer natuurkwesties gespeeld. Weet u het nog, over het al dan niet bijvoeren van grote grazers in de Oostvaardersplassen en het al dan niet afschieten van zieke dieren? Dat debat is toen volledig gekaapt door emotionele mensen die zeiden dat dieren niet mogen lijden. Waarbij zich direct de vraag opdrong hoeveel onzichtbare dieren het dagelijks afleggen zonder dat daar een haan naar kraait. Hier mag in het midden blijven of ja dan nee moest worden ingegrepen. Relevant punt is nu enkel dat vereniging Natuurmonumenten schitterde door afwezigheid in dat debat.

De vereniging hoeft uiteraard niet noodzakelijk een standpunt in te nemen. Wat de vereniging wel schandelijk heeft nagelaten is sturing geven aan het debat. De emoties eruit vissen en vervangen door feiten die onder de verschillende standpunten liggen. Daarmee wordt dan ook het politieke debat richting gegeven. Deze kwestie heeft lange tijd de media beheerst. De vereniging verzaakte om een rol te pakken in dat debat. En dat de vereniging geen eigenaar of beheerder is van de Oostvaardersplassen doet uiteraard niet terzake. Het ging om een belangrijke beheerkwestie die ook op de terreinen van Natuurmonumenten speelt. Ook op terreinen van de vereniging wordt aan ‘faunabeheer’ gedaan.

Bovendien raakt dit aan een meer algemeen vraagstuk waar de vereniging elke dag mee te maken heeft. Namelijk de vraag hoe de natuurterreinen te beheren. Natuur is nooit statisch. Natuur ontwikkelt zich, en kent verschillende ontwikkelingsstadia. Als je lange tijd niks doet dat wordt het meestal in het eindstadium bos. Daarom worden grazers ingezet om bepaalde terreinen open te houden om de aanwezige vegetatie en bijpassende soorten in stand te houden. Maar hoever ga je met je ingrepen? Volgens de roofvogelbioloog Rob Bijlsma gaat de vereniging zwaar over de rode lijn, en worden veel terreinen kapot beheerd. Hierover schreef hij een polemisch boek met de titel “Kerken van goud, dominees van hout”. Bijlsma slaat wellicht door met zijn kritiek – het is tenslotte polemiek – maar snijdt beslist een terecht thema aan. De vereniging neemt niet de moeite meer dan oppervlakkig in te gaan op dit belangrijke onderwerp.

– Hedwigepolder

Met de ontpoldering van de Hedwigepolder het zelfde laken en pak. Of misschien zelfs nog schrijnender. De Hedwigepolder is een jaren doorziekende politieke soap kunnen worden op initiatief van een grootgrondbezitter, die had besloten zijn grond niet te willen prijsgeven. Het was overduidelijk dat met het jarenlange politieke gezwabber openlijk harde afspraken over ontpoldering werden verzaakt. Onderzoek na onderzoek toonden aan dat er geen beter alternatief was. Politici stapelden het ene valse argument op het andere. En het verenigingsbestuur stond erbij en keek er naar. Als de vereniging toelaat dat een regering en (Zeeuwse) provinciebestuur zo openlijk kan sollen met afspraken over natuurbeheer dan laat het zien dat ook gesold kan worden met de belangen waarvoor de vereniging zegt op te treden.

– Recreatie-ondernemening

De terreinen van de vereniging trekken veel bezoekers. Dit levert ernstige problemen op voor flora en fauna, waarover ook regelmatig berichten verschijnen in de media. De verhouding natuurbeheer en recreatie-onderneming is bij vereniging Natuurmonumenten ondoorzichtig. Er bestaat ruim voldoende onderzoek die aantoont dat recreatie de ecologie ernstige schade kan toebrengen. Maar waar zijn de ecologische onderzoeken die actuele verstoring door recreatie in de NM-terreinen in kaart brengt? Let wel: dit is geen makkelijk onderzoek omdat er talloze soorten en flora- en faunaleefgemeenschappen bestaan. Zoals natuurwaarden ook verschillende gevoeligheidsgradaties kennen voor stikstof is dat niet anders met recreatie. Meer dan enkele wervende reclamefolders waarin het verenigingsbestuur beloofd recreatie en natuurbeheer te verzoenen is nauwelijks beschikbaar. Kijkt u maar eens bij standpunten op de verenigingswebsite. Niets over recreatie. Mijn hypothese: het verenigingsbestuur klungelt maar wat aan. Hierbij komt bovendien dat andere recreatie-ondernemeningen klagen over valse concurentie van vereniging Natuurmonumenten. Enkele relevante publicaties: WUR, WOt-technical report 83, Het stimuleren van ondernemen met natuur: handelingsopties voor de overheid (2016). Landschap, Recreatie en biodiversiteit in balans; een ruimtelijke benadering (Dr. C.C. Vos et al, 2003).

– Niet de eerste keer

Het is niet de eerste keer dat deze fundamentele kritiek op het verenigingsbestuur wordt gegeven. Zie mijn ingezonden brief in de Volkskrant op 7 november 2018 met de titel Natuurmonumenten schaadde de natuur door te zwijgen. Voor de brief, zie link. Zie ook het Trouw artikel van 16 oktober 2019 met de titel Wrevel binnen de natuurbeweging over stikstofcrisis, zie link. Citaat uit dat artikel: “Natuurmonumenten is cruciaal in het stikstofdebat, maar heeft gezwegen.”Geen wonder, zegt Wösten, dat in de Tweede Kamer nauwelijks bellen rinkelden over de stikstofregels, en fracties nu doen alsof de impasse uit de lucht komt vallen. Wösten oogst een daverend applaus, in de zaal vol doorgewinterde natuurbeschermers.” En, in 2021 schreef ik ook op deze site over het problematische optreden van het verenigingsbestuur met de titels Call of the wild, delen I en II, zie link en link. De kritiek op het verzaken van hun verantwoordelijkheid is niet van gisteren. Het verenigingsbestuur volhardt tot nu toe in zwijgen of gemompel.

– Conclusie

De vereniging is in de afgelopen 20 jaar onzichtbaar gebleven in de belangrijkste publieke debatten over Nederlandse natuur. Daarmee wordt ruimte gelaten voor anderen om het debat te kapen. Het stikstofdebat is gekaapt door de boeren. De Oostvaardersplassendebat is gekaapt door emotionele zelfverklaarde dierenvrienden. De Hedwigepolderkwestie is gekaapt door een grootgrondbezitter met politieke connecties. Het debat verdwaalt dan al snel in populisme en emoties zonder enige relatie met ecologie. Met een onzichtbare vereniging wordt bovendien de vrije loop gelaten aan de gedachte dat de Nederlande natuur op orde is. In de politiek geldt de harde regel: wie zwijgt stemt toe. Het onzichtbaar zijn van de vereniging in het publieke en politieke debat heeft onder meer de politieke ruimte gemaakt voor politici om het PAS in 2015 goed te keuren. Vereniging Natuurmonumenten is in de afgelopen 20 jaar een ernstig probleem geworden in het Nederlandse natuurbeheer.